فرش ایرانی، نماد زندگی ایرانی

مساجد نیز از جمله مکان‌هایی است که همچنان از گذشته تا به امروز از مشتریان فرش‌ ایرانی دستباف است. در گذشته شاهان متدین قالی‌های گرانمایه را به نشانه دینداری وقف مساجد می‌کردند. قالی در فرهنگ ایرانی از چنان منزلتی برخوردار بوده است که در مساجد و کاخ‌های سلطنتی به امین اموال و متصدی مخصوص سپرده می‌شد تا حفظ و مرمت آن را به عهده بگیرد. حتی قالی‌های بسیار گرانبها را زیرپا نمی‌انداختند و همچون تابلوهای نقاشی بر دیوارها آویزان می‌کردند یا لوله می‌کردند و در گوشه‌ای از منزل قرار می‌دادند و در مراسم خاص از آن استفاده می‌کردند.

به هر حال وقتی صحبت از فرهنگ و هویت ایرانی می‌شود بی‌شک فرش یکی از نمادهای بارزی است که این فرهنگ و هویت را نمایان می‌‌کند. گذشته از صنعت فرش که امروزه به عنوان یکی از اهرم‌های قوی بازرگانی کشور تبدیل شده، این هنر ایرانی کارکرد فرهنگی نیز به خود گرفته است؛ به طوری که طرح‌ها و نقش‌های هریک نه تنها نشان‌دهنده دوره ویژه تاریخی است، بلکه نمادهایی از فرهنگ بافندگان آن را که از منطقه‌ای خاص از ایران هستند، آشکار می‌کند.

اگرچه تاریخ شروع بافت فرش به درستی معلوم نیست و مشخص نیست که بافت فرش از کدام منطقه شروع شده، ولی اغلب مورخان و باستان‌شناسان متفق‌القولند که ایرانیان از جمله اولین اقوامی هستند که بافت فرش را شروع کرده‌اند. شواهد حاکی از آن است که فرش برای مقاصد صرفا کاربردی نظیر حفاظت خانه روستاییان از سرما و نم به وجود آمد و کم‌کم راه خود را به عنوان یک اثر زینتی و نشانه‌ای از تحول در خانه‌های اشراف و اعیان باز کرد.

گفته می‌شود دوره شکوفایی هنر فرشبافی در ایران مقارن حکومت صفویان است.

آغاز بافت فرش ناشناخته مانده است ، زیرا فرش ها در معرض استفاده ، خراب شدن و نابودی حشرات و جوندگان هستند. فرش های بافته شده اولیه احتمالاً از از نمد یا تکنیکی معروف به “تخت بافی” تولید شده اند. در تخت بافی نخ های تار و پود بافت را به هم می بافند تا سطحی صاف و بدون توده ایجاد شود. در دوره های بعدی تکنیک بافت فرش به تکنیکی معروف به حلقه بافی تبدیل شد. حلقه بافی با کشیدن رشته های پود بر روی یک میله سنج انجام می شود و حلقه هایی از نخ رو به بافنده ایجاد می کند. سپس حلقه ها بسته می شوند ، یا حلقه ها روی میله محافظ بریده می شوند.

دوره رونق فرش ایرانی

دوران صفوی دوره درخشان احیای هنر در تمام زمینه‌هاست. نمونه‌های ارزنده موجود در موزه‌های مشهور جهان نظیر قالی مشهور اردبیل اکثرا حاصل کارگاه‌های قالیبافی شاهی در این دوران است. حمایت سلاطین صفوی و ابراز علاقه آنان به این حرفه سبب شد تا صنعت قالیبافی از حد یک پیشه و حرفه روستایی تا مقام یکی از هنرهای زیبا ارتقا یابد. شاه عباس در این زمینه سهم بسزایی داشت، زیرا وی با تاسیس کارگاه قالیبافی در کنار قصرهای سلطنتی خود مستقیم بافندگان را زیر نظر داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت آنها مطمئن شود.

شاه عباس با گردآوری بهترین نقاشان و طراحان و بافندگان از اقصا نقاط کشور و تجمع آنها در کارگاه‌های سلطنتی خود، شاهکارهای بی‌نظیری را در هنر فرشبافی به وجود آورد. با انقراض صفویان افول هنر فرشبافی نیز آغاز شد. تاخت و تاز افاغنه همه چیز را از بین برد و خاطره دردناک حمله مغولان را در اذهان عموم زنده کرد.

نادرشاه هم نتوانست برای حفظ این هنر تلاش کند تا این که فرشبافی ـ که همچنان در خفا به حیاتش ادامه می‌داد ـ در دوره زندیه اعتبار بیشتری یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت. در دوره قاجاریه نیز بازار صادرات رونق گرفت. بازرگانان تبریزی به تاسیس کارگاه‌های فراوان قالیبافی نه‌تنها در تبریز بلکه در کرمان، مشهد، کاشان و سایر شهرهای ایران همت گماشتند و قالی‌های بافته شده از طریق استانبول به اروپا راه یافتند.

فضل‌الله حشمتی رضوی، رئیس اسبق موزه فرش ایران و مولف کتاب «تاریخ فرش» در مورد تاریخچه فرش ایران می‌گوید: تاریخ میانه ایران با حمله مغول آغاز می‌شود که ایلخانیان و تیموریان نیز در ادامه همین دوره ظهور می‌یابند. این دوره اگر چه با جنگ و خونریزی همراه بوده است، ولی از اعتلای هنرهای ایرانی بویژه نگارگری خالی نیست. از این‌رو می‌توان گفت این دوره زمینه‌ساز شکل‌گیری عصر درخشان قالیبافی بوده است و در دوره صفویان قالیبافی رواج می‌یابد و به همین دلیل این دوره، دوره زرین‌ قالیبافی نام می‌گیرد. اکثر قالی‌های نفیس موزه‌های جهان که توسط استادان ایرانی بافته شده، متعلق به همین دوران است، البته در دوره افشاریان و زندیان به سبب ضعف اقتصادی کشور قالیبافی چندان رونقی نمی‌یابد. وی با اشاره به این که در دوره صفوی شکوه و بالندگی هنر قالیبافی آغاز می‌شود، می‌افزاید: اکثر قالی‌های نفیس موزه‌های جهان که از استادی و هنرمندی ایرانیان در نقش، رنگ و بافت حکایت دارد ثمره تلاش بافندگان و طراحان این دوره است و به روایتی برخی شاهان صفوی از جمله شاه طهماسب صفوی خود از طراحان فرش بوده‌اند. حتی برخی جهانگردان خارجی نظیر شاردن، تاورنیه و برادران شرلی ـ که در زمان صفویه به ایران سفر کرده بودند ـ در نوشته‌های خود با تاکید از رونق قالیبافی در این زمان یاد می‌کنند. در این دوره هنر قالیبافی از ایل‌ها و عشایری که دائم در حال کوچ کردن بودند به شهرهای بزرگ آورده و به دنبال آن کارگاه‌های بافندگی بزرگ در شهرهای کشور راه‌اندازی می‌شود.

این محقق سپس دوره قاجار را از این جهت مهم می‌داند که در آن صادرات فرش رونق می‌یابد.

قدیمی‌ترین فرش جهان

اگر پازیریک را به عنوان قدیمی‌ترین فرش ایرانی بپذیریم قدمت قالیبافی در ایران به ۵۰۰ سال قبل از میلاد حضرت مسیح یعنی بیش از 2500 هزار سال پیش بازمی‌گردد.

البته شواهدی از اولین فرش ایرانی در کتب چینی نوشته شده است که به دوره ساسانیان مربوط می‌شود.

این هنر در برهه‌های مختلف تاریخی تحولات زیادی به خود دیده است. از جمله عوامل تاثیرگذار بر این هنر دیرین ایران می‌توان به حمله مغول و ظهور اسلام اشاره کرد.

براساس اطلاعات سایت تخصصی بین‌المللی فرش ایرانی، قدیمی‌ترین فرش جهان ـ فرش پازیریک ـ یک اثر کاملا ایرانی هخامنشی است که اکنون در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود.

در این فرش به ابعاد تقریبا ۲ مترمربع (۲۱۰×۱۸۳ سانتی‌متر) در هر سانتی‌متر مربع ۳۶ گره وجود دارد و رنگ‌های به کار رفته در این فرش، سبز، آجری، قرمز تیره، آبی و قهوه‌‌ای هستند. البته گذر زمان باعث دگرگونی در رنگ قالی شده و تنها دلیلی که باعث سالم ماندن نسبی قالی بوده یخبندان شدید منطقه دره آلتای است. شواهدی بیشمار گویای ایرانی بودن این قالی است؛ اسب‌ها و گوزن زرد خالدار ایرانی و آهوان که همگی مربوط به نژاد ویژه ایرانی است. همچنین سبک کار (گره زدن) به شیوه قالیبافی ایرانیان است. بهره‌گیری از رنگ‌های متفاوت و تقارن آنها نشان می‌دهد این قالی در یک کارگاه مجهز و با تبعیت از یک الگوی دقیق بافته شده است.

حشمتی رضوی در مورد فرش پازیریک نیز می‌گوید: طبق بررسی‌های باستان‌شناسی این فرش متعلق به دوران هخامنشیان است که توسط پروفسور رودنکو، باستان‌شناس روسی هنگام کاوش در گورهای اقوام سکایی منطقه پازیریک (واقع در دامنه‌های جنوبی جبال آلتای سیبری)‌ کشف شد. رودنکو پس از بررسی و تجزیه و تحلیل دقیق اسلوب بافت و نقش‌مایه‌ها و سنجیدن آنها با دیگر آثار بافته شده آن دوران، این فرش را از بافته‌های ایران هخامنشی می‌داند؛ هرچند بسیاری درصدد بوده‌اند که برخی از آثار تمدن ایران باستان را به سرزمین‌های دیگر نسبت دهند.

پس از کشف این قالیچه بود که بسیاری از صاحب‌نظران بر این عقیده شدند که بافت قالیچه‌ای با چنین ویژگی‌هایی، مستلزم دارا بودن پشتوانه فرهنگی و هنری قوی است و حتی تاکید داشتند که در قرون متمادی قبل از بافت این قالیچه، این حرفه در فلات ایران رواج داشته است.

حتی گزنفون، مورخ یونانی در کتاب خود با عنوان «سیرت کورش» می‌نویسد: ایرانیان برای این که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.

روند بافت فرش

بافت فرش های فرایندی زمانبر است که تکمیل آن بسته به کیفیت و اندازه فرش ممکن است از چند ماه تا چند سال به طول انجامد. برای شروع بافت فرش ، به زمینه ای متشکل از تار و پود احتیاج است: تارها نخ های محکم و ضخیمی از پنبه ، پشم یا ابریشم هستند که از طول فرش عبور می کنند. نخ های مشابهی که از زیر و روی تارها از یک طرف به طرف دیگر عرضی عبور می کنند ، پود نامیده می شود.

بافت به طور معمول با عبور تعدادی پود از میان تارها برای ایجاد پایه ای برای شروع کار بافت آغاز می شود. سپس گره های پشم رنگ شده ، نخ یا ابریشم را به صورت ردیفی و با توجه به نقشه فرش بر روی زمینه تار می بافند. بین هر ردیف گره ، یک یا چند ضربه پود عبور داده می شود تا گره ها ثابت بمانند. سپس پودها توسط یک وسیله شانه مانند ، کوبیده می شوند تا ردیف تازه بافته شده بیشتر فشرده و محکم شود. بسته به ظرافت بافت ، کیفیت مواد و تخصص بافندگان ، تعداد گره های فرش دستباف می تواند از 16 تا 800 گره در اینچ مربع متفاوت باشد.

مراکز تولید فرش ایرانی

اگر چه قالیبافی در ایران یک هنر ملی است و به شهر و نقطه خاصی از کشور محدود نمی‌شود، اما برخی شهرهای کشور به مراکز فرش ایرانی شهرت دارند. تبریز از سال ۱۵۰۰ تا ۱۵۵۰ میلادی، کاشان از سال ۱۵۲۵ تا ۱۶۵۰ میلادی و کرمان از سال ۱۶۰۰ تا ۱۶۵۰ میلادی به مراکز فرش ایران تبدیل شدند. امروزه فرش‌هایی از این دوره‌ها در موزه‌های بزرگ جهان از جمله موزه هنرهای زیبای بوستون، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، موزه لس‌آنجلس، موزه هنرهای کاربردی وین، موزه لوور فرانسه، موزه استکهلم و بسیاری از موزه‌های بزرگ جهان نگهداری می‌شوند.

در حال حاضر و طبقه آمارهای رسمی ، مراکز بافت فرش در ايران گستردگی در حدود سى هزار محل و مرکز کوچک و بزرگ قالى‌بافى را دارا می باشد؛ اما به طور خلاصه مراکز عمده بافت فرش در ايران در حال حاضر عبارتند از: مشهد، ورامين، گرمسار، تبريز، سنندج، قم، بلوچستان، کرمان، سراب، ماکو، مناطق عشايرى فارس، مناطق ترکمن‌نشين، سبزوار، تربت حيدريه، تربت جام، نيشابور، شهر کرد، قاين، بيرجند، قوچان، کاشمر، تهران ، همدان، بيجار، يزد، نائين، اصفهان، کاشان، اراک، ياسوج.

آیین‌های قالیبافی

یکی از آیین‌های بسیار مشهور در میان قالیبافان، آوازخواندن هنگام بافت فرش است. آواز یا ترانه خواندن هنگام بافت قالی دارای وزن و آهنگی است که با گره زدن بر تارها هماهنگی دارد. به گونه‌ای که هجاهای آواز با سرعت گره‌ها تنظیم می‌شوند. از این رو قالیباف از میان تمامی مراحل بافت بیشتر هنگام گره زدن می‌خواند و هنگام پود کشیدن خواندن آرام‌تر شده و وقتی که زمان شانه کوبیدن می‌رسد ساکت می‌شود، زیرا خواندن او با صدای کوبیدن شانه تناسبی ندارد و موزون نیست.

برای ورود به بخش فرش دستباف فروشگاه فرش آنلاین کلیک نمایید.

فرش مدرن ایران

پس از انقلاب ایران ، از رونق و صادرات فرش ایرانی تا حدودی کاسته شد. در دهه 1970 و 1980 میلادی ، مشتریان اروپایی به نوع خاصی از فرش ایرانی به نام گبه علاقمند شدند. گبه توسط قبایل کوچ نشین و برای استفاده شخصی آنها بافته میشد. بافت درشت و طرح های ساده و انتزاعی آنها برای مشتریان غربی جذاب بود.

در سال 1992 ، اولین کنفرانس و نمایشگاه بزرگ فرش برای اولین بار طرح های مدرن فرش ایرانی برگزار شد. استادان بافنده ایرانی مانند رسام عرب زاده فرش هایی را بافتند که با تکنیک سنتی ، اما با طرح های غیر معمول و مدرن تولید شده بود. از آنجا که کنفرانس های بزرگ در فواصل منظم ادامه دارد ، امروزه دو روند در بافت فرش ایران مشاهده می شود. از یک سو ، طرح های هنری مدرن و نوآورانه توسط تولیدکنندگان ایرانی اختراع و توسعه یافته اند ، بنابراین سنت طراحی قدیمی را به قرن بیست و یکم پیش می برند. از سوی دیگر ، شرکت های تجاری به وجود آمدند که فرش را به بافندگان روستایی و عشایری سفارش می دهند تا با ساختار و رنگ های سنتی فرش ببافند. بدین ترتیب قالی بافان هم به یک درآمد ثابت می رسند. این شرکت ها مواد اولیه و طرح ها را مشخص و در اختیار بافنده قرار می دهند. البته به بافندگان اجازه می دهند تا حدی آزادی خلاقیت داشته باشند. فرش های ایرانی امروزه به عنوان کالاهای تجاری خانگی با رقبای دیگر کشورها با دستمزد کمتر و روش های تولید ارزان تر روبرو هستند. فرشهای دستباف سنتی ، تولید شده از پشم گوسفند و رنگ آمیزی شده با رنگ های طبیعی ، روز به روز مورد توجه قرار می گیرد. این فرش های دستباف زیبا و خوش نقش ، که اساساً از از گذشته تاکنون تغییر چندانی نکرده است. به دلیل ارزش هنری طراحی این فرش ها ، با قیمت های بالاتری نسب به سایر رقبا به فروش می رسند. بنابراین ، فرش ایرانی جایگاه باستانی خود را به عنوان نمادی از تجمل ، زیبایی و هنر حفظ کرده و می کند.

برای دیدن انواع مدل های فرش سنتی و…و همین طور خرید فرش دستباف مدرن کلیک نمایید.

صادرات فرش ایرانی

ایران در سال 2002 مبلغ 517 میلیون دلار فرش دستباف صادر کرد. طبقه آمار مرکز ملی فرش ایران،  صادرات فرش ایران در سال 2004 بالغ بر 635 میلیون دلار بوده است . در اکتبر 2006 ، مرکز ملی فرش ایران عنوان کرد، که فرش دستباف در صادرات غیر نفتی کشور رتبه اول را دارد و در بین کل صادرات رتبه سوم را دارد. نزدیک به پنج میلیون کارگر در صنعت فرش ایران مشغول به کار هستند.

در سال 2008 ، صادرات فرش دستباف ایران 420 میلیون دلار یا 30 درصد بازار جهان بود. فرش ایرانی در این سال به بیش از 100 کشور جهان صادر شد. ایالات متحده بزرگترین واردکننده فرش دستباف ایرانی است. در سال 2011 ، به دلیل تحریم های آمریکا صادرات فرش ایران بسیار کم و حتی متوقف شد. پس از برداشته شدن برخی از تحریم ها در 16 ژانویه 2016 ، صادرات فرش ایران در سه ماهه اول بالغ بر 60 میلیون دلار بود. در سال 2017 ، ایران فرش دستباف به ارزش 24.3 میلیون دلار صادر کرد . در حال حاضر با رفع برخی از تحریم ها صادرات فرش کشور رشد صعودی داشته است. به طوری که در چند ماهه نخست سال 1400 ، صادرات فرش ایران رشدی 84 درصدی تجربه نموده است.