در مورد فرش ساروق چه می دانید؟

ساروق روستایی است در ۴۵ كيلومتری شمال اراك است، محلی كوهستانی و سردسير و همین طور خشك با بارندگی نسبتا کم. فرش بافی مهمترین شغل مردم در منطقه ساروق می باشد. این صنعت در ساروق ۷۰۰ سال است که نسل به نسل منتقل شده است. در اصل، قدمت فرش ساروق برمی گردد به سال ۱۲۶۵ شمسی. ناصر ادین شاه سفری به ساروق داشته و حتی قالیچه ای هم هدیه گرفته است. فرش بافی بخشی از زندگی مردم منطقه ساروق شده است، به نحوی که تارهای فرش با تار و پود زندگی این مردم در هم تنیده است. نقش های آن نشان دهنده اندیشه، احساس، ذوق، آرزو ها و ارزش های آنان است. در نقش و نگار قالی های این قسمت از ایران، تاریخ، هنر، اقتصاد و فرهنگ مردم این مرز و بوم متجلی است.

در گذشته بیشتر فرش های ساروق از طرح ترنج الهام می گرفتند. این قالی ها با توجه به ریز بافت بودن و همین طور داشتن پرزهای کوتاه، بسیار سخت و فشرده به نظر می آمدند و رنگ زمینه بیشتر آنها هم کرم و لاجوردی بود. همگی آنچه گفته شد، موجب آن شد که قالی ساروق در سراسر ایران و همین طور کل جهان شهرت یابد. در حال حاضر تغییرات زیادی در نقشه، زمینه ورنگ و نیز طول پرزها ایجاد شده است. به این شکل که نقشه ها به صورت یک طرح سراسری از گل و برگ است. ۸۰ درصد زمینه فرش به رنگ گلی است و ارتفاع پرزها تقریبا به ۱۰ میلی متر می رسد و با ۲۵ تا۳۵ چین در هر گره به شکل فارسی باف بافته می شود.

مهم ترین خصوصیات فرش ساروق

• فرش ساروق بافت محکم و نستا ظریفی دارد (۵۰۰۰ گره در دسیمتر مربع). بافنده های این منطقه روش پودگذاری خاصی دارند. به این صورت که بعد از هر ردیف بافت، دو نخ پود و گاهی هم در فاصله ۵ تا ۱۰ ردیف گره، یک پود اضافی دیگر هم به کاربرده می شود .در تمامی فرش هایی که در مناطق و روستاهای مختلف اراک بافته می شود، از ساروق و جیریا گرفته تا فراهان و…هیچ گونه گره تقلبی یا جفتی با بافت نامناسب و مشکل دار بافته نمی شود. دار قالی که بافنده های بیشتر این مناطق، در بیش از 90 درصد موارد انتخاب می کنند، دارهای عمودی است و به جز موارد بسیار محدودی که در برخی روستاهای این منطقه دیده می شود، از دارهای افقی استفاده نمی گردد. همین کیفیت بالای بافت فرش در این مناطق است که باعث شده است، فرش های ساروق و در کل اراک، نه تنها در ایران که در کلیه مناطق جهان طرفداران خاص خود را داشته باشد و در طی صدها سال کماکان بدرخشد.
• قالی ها و در کل بافته های ساروق و اراک، غالبا درشت بافت هستند. رج شمار فرش های این استان نهایتاً به 40 و در مواردی بسیار خاص به 50 می رسد. البته این یک اصل کلی نیست و گاهی براساس خواست و سفارش مشتری انواعی از بافته های ریز بافت نیز در این مناطق دیده می شود. اما در کل قالب اصلی بافته های ساروق درشت بافی است. درشت بافی به انواع فرش هایی گفته می شود که برای بافت آن ها از گره های ضخیم استفاده شده است. در واقع گره ها بلند تر و مقاومتر هستند.

• نقوش و طرح های مورد استفاده در فرش ساروق. به یقین، نیمی از زیبایی قالی و قالیچه های بافته شده در ساروق، مدیون ذهن خلاق و هنرمند طراحان و نقشه کشان فرش است. هر فرشی بر اساس یک طرح مشخ شده از قبل که نقشه نامیده می شود، بر دار قالی نقش می بندد. هر چه طرحی که استاد طراح نقش نموده است زیباتر و خاص تر باشد، به همان نسبت زیبایی فرش بافته شده هم افزایش می یابد. از این رو می توان گفت که در کنار شهرت جهانی فرش های ساروق و فراهان، نام طراحان فرش این مناطق نیز جلوه گری می کند. از مهم ترین نقوشی که در زمینه فرش های ساروق به چشم می آید و شما را مسحور خود می کند، نقش گل های متنوع ، از جمله گل های ۴، ۵ و ۶ پر، رز، و همچنین طرح های اسلیمی است که داخل آنها مزین به گل های ختایی و شاه عباسی می باشد.
• از نقشه و طرح های مورد استفاده برای فرش ساروق می توان به نقشه های مستوفی، مرغ و ماهی، پرده ای و گل و بوته اشاره نمود. از جمله نقشه ها و طرح هایی که در زمان های بعدی به عنوان الگوی طراحی قالی باف های ساروقی مورد استفاده قرار گرفتند می توان به نقشه های پرده ای ، شاده عباسی ، پیچ اروپایی، دستگاهی، افشان و ترنج با گل و جانور اشاره نمود.

• پود فرش های ساروق و در کل اراک غالبا به رنگ آبی است. البته یک استثنا وجود دارد و آن این است که، در صورتی که زمینه فرش ساده باشد پود را دیگر به رنگ آبی انتخاب نمی کنند. در این گونه موارد پود را به رنگ آبی تیره یا سیاه انتخاب می کنند. در گذشته های دور فرش های اراک با پود دو گانه بافته می شد. اما در حال حاضر این نحوه بافت تغییر کرده و فرش بافان اراکی و در کل ساروقی از پود تکی برای بافت فرش های خود بهره می برند.
• قیمت مناسب از دیگر ویژگی های فرش هایی است که در اراک تولید می شوند. همان طور که قبلا گفته شد، فرش های مناطق فوق الذکر درشت بافت هستند. و از سویی وزن آن ها به نسبت فرش های بافته شده در سایر شهر ها و استان هایی مثل قم و…سنگین تر می باشد. این دو عامل باعث شده است که قالی های اراک را بتوانید با قیمت کمتری تهیه و استفاده نمایید. آنچه مسلم است قیمت پایین تر دلیل بر مشکل دار بودن یا بی کیفیت بودن فرش بافته شده نیست.
• دامداری شغل دیگر غالب در اراک و ساروق می باشد. بنابراین مواد اولیه استفاده شده برای بافت فرش ساروق هم طبیعی بوده و در بیشتر موارد از پشم دام ها و گوسفندان خود این منطقه استفاده می شود. پس از پشم چینی، با دست نخ ریسی می شود و در نهایت هم با مهارت فراوان و با استفاده از بهترین مواد رنگرزی رنگ شده و در فرش بافی از آن ها استفاده می شود. همین نکات ریز است که باعث می شود ، این فرش ها بتوانند حتی با فرش های ابریشمی هم رقابت کنند و به دلیل جذابیت های خود متقاضیان خاص خود را در سراسر دنیا داشته باشند.
• رنگ فرش ساروق: بسیاری از رنگ های استفاده شده در فرش ساروق از مواد طبیعی است که توسط کشاورزان همین منطقه رشد داده می شود. رنگ هایی مانند دوغی ساروغ، روناسی مشک آباد و آبی فراهانی از مهم ترین رنگ هایی می باشند که در فرش اراک و نیز ساروق مورد استفاده قرار می گیرند. رنگ هایی مانند روناسی، سرمه ای و لاکی و به ندرت هم کرم و سبز، بیشترین غلبه را در بافته های ساروق و روستاهای اطراف دارند. یک دلیل شهرت فرش ساروق، همین استفاده از رنگ های گیاهی و تولید شده به صورت سنتی است . گاهی ترکیب برخی از این رنگ ها تا حد زیادی بر زیبایی ظاهری فرش ها می افزاید و باعث ایجاد جلوه های دلفریبی می شود.

اگر به فرش های دستباف عشایری و لاکی علاقه دارید حتما از بخش فرش دستباف فرش آنلاین دیدن کنید.

فرش ساروق گل آمریکایی

تلاش چندین صد ساله بانوان و مردان استان اراک و بخصوص ساروق و… ، باعث زنده نگاه داشتن نام فرش ساروق در این مناطق بوده است. تا جایی که از دیرباز تاجران کشورهای اروپایی و آمریکایی با فرش ساروق آشنا بوده و هستند. و همچنین با دیدن طرح ها و بافته های اصیل این منطقه، اقدام به خرید و پرداخت می نمایند. این امر تا جایی بوده است که حتی در بین طرح های  فرش ساروق یک نوع طرح و نقشه بخصوص وجود دارد به نام ساروق گل آمریکایی. این نامگذاری به این دلیل بوده است که، اواخر قرن ۱۲ و نیز ابتدای قرن ۱۳ آمریکایی‌ ها به یک شرکت انگلیسی به نام زیگلر که آن زمان در اراک فعالیت می کرد چنین طرح هایی را سفارش دادند. در واقع آمریکایی ها بر اساس بازار فروش خود در آمریکا که متناسب با سلیقه و درخواست مشتری های آمریکایی بود نقشه هایی طراحی کرده و بافت آن را به این شرکت واگذار کرده بودند. طراحی های این سبک از همان زمان به بعد معروف شد،  به فرش ساروق آمریکایی. فرش ساروق آمریکایی زمینه قرمز رنگی داشت که به آن قرمز دوغی هم می گفتند، و به زودی جایگزین طرح های سنتی فرش های منطقه شد. رنگ قرمز دوغی در اصل با ملایم کردن رنگ قرمز روناسی از طریق اسید لاکتیک موجود در دوغ به دست می آید. برای این کار پشم رنگ شده به وسیله قرمز روناسی را در دوغ می خواباندند و تغییراتی که در رنگ به وجود می آمد باعث بوجود آمدن یک قرمز جدید می شد که قرمز دوغی نام گرفت.

ساروق امریکایی با گره نامتقارن بافته می‌شود و ۱۲۰ گره در هر اینچ مربع را دارا می باشد. پود این فرش‌ها هم از نوع دوگانه است، به همین دلیل فرش بافت بسیار محکم و سفتی دارد. ۹۵% از فرش‌های ساروق امریکایی زمینه ای سرخ رنگ دارند و در این میان تعداد کمی هم به رنگ آبی هستند. زمینه فرش ساروق آمریکایی با نقوش پراکنده گل دار پوشیده می شود. در زمینه ساروق آمریکایی مانند فرش ساروق معمولی، کاربرد طرح لچک و ترنج کف ساده معمول و متداول است. حاشیه سماوری، که حاشیه ای رایج در فرش های نواحی مرکزی ایران و به خصوص اراک محسوب می شود هم در فرش ساروق آمریکایی معمول است.

فرش های طرح ساروق غالبا به شکل شاخه شکسته و منحنی و یا به طور معمول، با لچک ، ترنج و یا حالت های دسته گل بافته می شود. البته بافت فرش های مشابه هم با الگوی فرش های حاوی نقوش اصفهان و با کیفیت پایین تر، نیز انجام می گیرد. از طرح های ترنج دار فرش ساروق نمونه های کما بیش یکسانی در شهرهای دیگر همچون قم، ساوه و گلپایگان هم بافته می شود. بافنده های فرش ساروق حاشیه فرش ها را با نقوش خرچنگی، سماوری و یاا نقش های کلاسیک گل شاه عباسی آراسته می نمایند.

فرش ساروق مهاجران

فرش مهاجران ساروق، که مربوط است به سال‌های اولیه قرن بیستم، نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق می باشد و همگان به این نکته اذعان دارند. ساروق مهاجران به تعداد بسیار انگشت‌شماری از انواع فرش‌های ساروق گفته می‌شود که برای تولید آنها از بهترین پشم و رنگ های طبیعی درخشان استفاده شده است.

 کیفیت پشم مورد استفاده برای تولید فرش مهاجران ساروق عالی است. این پشم سرشار از لانولین می باشد به همراه ساخت و ساز سنگین، دوام بسیار خوب فرش های ساروق را امکان پذیر نموده است که به طور معمول چندین نسل از آن استفاده می کنند.

از مهمترین مشخصه فرش ساروق مهاجران، نقشه‌ گلدار افشان و گلدانی است که از طرح زمینه‌ی فرش‌های بسیار قدیمی‌تر، مانند فرش‌های ساروق فراهان قرن 19 الهام گرفته شده است که دارای طرح لچک و ترنج می باشند. قالی بافان ساروق این طرح ها را به شناخته شده‌ترین و پرطرفدارترین نقشه‌های فرش ایرانی در سراسر دنیا تبدیل کردند.

رنگ معمول مورد استفاده برای زمینه فرش مهاجران ، قهوه‌ای مایل به قرمز است که به آن آجری هم می گویند. برخی از فرش‌های مهاجران زمینه‌ای مشابه رنگ گلبهی یا صورتی کمرنگ هم دارند. خاص ترین فرش‌های مهاجران فرش‌هایی هستند که زمینه آبی نیلی دارند. فرش آبی مهاجران با قدمتی در حدود ۱۰۰ ـ ۷۵ سال، فرشی است بسیار نفیس که عمق رنگ آبی آن را درخشش پشم بسیار مرغوبی که در بافت استفاده شده، تکمیل می‌کند. گاهی برای جلوه بیشتر آبی از رنگ‌ طلایی و گاهی سبز استفاده شده است.

فرش مهاجران در اروپا، و علی الخصوص آلمان و انگلیس طرفداران زیادی دارد. آنچه مسلم است فرش ایرانی را در اروپا با خصوصیت پشم مرغوب، بافت بسیار ماهرانه و پرز های مخملی فرش مهاجران می‌شناسند. فرش ساروق مهاجران از باارزش ترین فرش های قرن بیستم به حساب می آید و علت آن محدودیت دسترسی و همین طور پرفروش بودن آن در بازار جهانی است. نقشه بدیع، دوام زیاد و هماهنگی آن با طراحی های داخلی معاصر، فرش مهاجران را به فرشی تبدیل کرده است دست نیافتنی و بسیار خاص.

از نفیس ترین قالی های ساروق، فرش است که در حال حاضر در کاخ موزه سبز ، و در اتاق خواب سابق رضا شاه نگهداری می شود.

دسته بندی فرش های ساروق و اراک براساس طرح

دوره قبل از صد سال گذشته. زمانی که فرش اراک به عنوان یک کالای صادراتی، دچار تغییر و تحول شد. این دوره به احتمال بسیار زیاد از زمان فتحعلی شاه تا پایان یا اواخر سلطنت ناصرالدین شاه را در بر گیرد.

دوره دوم، برمی گردد به شروع گسترش تجارتخانه های خارجی در اراک. طی این سال ها که به سلطنت ناصرالدین شاه، احمد شاه و همچنین اوایل پهلوی بر می گردد، به دلیل نفوذ فرهنگی عاملان صادرات و اعمال سلیقه آنان ، فرش منطقه به تدریج و در نهایت کاملا تحت تاثیر طرح ها، نقشه ها و همین طور رنگ های مورد درخواست کشورهای  اروپایی قرار گرفت. در همین دوره بود که کاربرد نخ های بسیار ظریف و اصطلاحا فرنگی، رایج شد و همین آغاز استفاده از انواع نخ های خارجی است که معروف بودند به نخ کرک.

مرحله سوم مربوط است به  سال های ۱۳۱۰ تا ۱۳۷۰ که فرصتی نو، برای زنده شدن دوباره فرش ایران پدید می آید. در طی همین سال ها بود که اداره هنرهای زیبا، شرکت فرش و موسسه قالی در ایران به وجود آمدند.

مرحله بعدی و آخری، مربوط است به سال های پس از  سال 1370 که فرش اراک بیشتر به تولیدات محلی روی آرود و از بازارهای جهانی روی گردان شد. این دوره که هنوز هم فرش ساروق ایران در آن قرار دارد، از تنوع طرح های بومی و همچنین غنای رنگ های سنتی طبیعی بسیار کم شده است.

برند سازی فرش ساروق

تولید فرش دستباف در اراک و ساروق به زمان صفویه بازمی گردد، که البته بیشتر مصرف داخلی داشته است. به مرور زمان و در دوره قاجار با ورود شرکت‌هایی من جمله زیگلر پیشرفت های قابل توجهی در زمینه صادرات فرش به دست آمد. فرش ساروق، از باکیفیت‌ترین فرش‌های ایرانی است که به لحاظ ظرافت و نیز بافت ویژگی‌های خاص خود را دارد و البته ثبت جهانی فرش ساروق هم در سال 1393 انجام‌ شده است. برای محصولاتی همچون فرش، بازاریابی‌های بین‌المللی و داخلی بسیار موثر است، در اراک بعد از رفتن شرکت‌هایی مانند زیگلر، ما نتوانسته‌ایم جایگزین مناسبی ایجاد کنیم.

به گفته آقای ایزدی مدیر کل میراث فرهنگی استان مرکزی مشکل فرش ساروق در بحث بازاریابی است. سلیقه و علاقه جامعه هدف ما چیست؟ درحال حاضر و دهه‌های اخیر نتوانستیم خواست جامعه هدف را بررسی کنیم و بر آن اساس پیش برویم.